Hayz kechikishi – homiladorlik, stress va boshqa omillar

Hayz siklining kechikishiga quyidagi aniq sabablar bo‘lishi mumkin:

• o‘smirlarda tartibsiz hayz sikli;
• homiladorlik davri;
• bolani ko‘krak suti bilan emizish;
• menopauza davri.

Bundan tashqari, quyidagi omillar ham hayz kechikishiga sabab bo‘lishi mumkin:

• stress;
• gormonal o‘zgarishlar;
• keskin ozish yoki semirish;
• ayrim dorilar va gormonal kontratseptivlarni qabul qilish;
• haddan tashqari jismoniy yuklama;
• boshqa ginekologik kasalliklar.

Har bir sababni batafsil ko‘rib chiqamiz.

Stress va psixo-emotsional zo‘riqish

Stress kuchli doimiy charchoqni, bosh og‘rig‘ini keltirib chiqaradi va salomatlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘plab ayollar stressning xavfini endokrin buzilishlar yuzaga kelmaguncha to‘liq tushunmaydilar. Kuchli hissiy zo‘riqish natijasida kortizol gormoni ko‘payadi.

• Agar tashvish qisqa muddatli bo‘lsa, hayz bir necha kun kechikishi mumkin, lekin stress yo‘qolgach, hayz boshlanadi.
• Agar stress uzoq davom etsa, hayz sikli tartibsiz bo‘lib qolishi yoki hatto bir necha oy davomida hayz umuman kuzatilmasligi mumkin.

Stress sabablarining ayrimlari:

• jismoniy jarohatlar yoki sovqotish;
• hissiy omillar (urush-janjallar, imtihonlarga tayyorgarlik, yashash joyini o‘zgartirish va h.k.).

Oshqozon tizimining ishlashidagi o‘zgarishlar
Butun ayol hayoti davomida gormonal o‘zgarishlar kuzatiladi.

Agar o‘smir qizning hayz sikli beqaror bo‘lsa, bu normal holat hisoblanadi. Birinchi hayz ko‘rishdan keyin siklning barqarorlashishi uchun ikki yil o‘tishi mumkin.

Quyidagi holatlarda ginekologga murojaat qilish kerak:

• agar hayz 15 yoshgacha boshlanmagan bo‘lsa;
• agar hayz 3 oy va undan ortiq vaqt davomida to‘xtagan bo‘lsa;
• agar hayz odatdagidan ancha ko‘p bo‘lsa;
• agar hayz 7 kun yoki undan ko‘proq davom etsa;
• agar hayz paytida kuchli og‘riqlar kuzatilsa.

Odatda, ayolning yoshi 45 ga yetgandan keyin hayz sikli o‘zgaradi. Shundan so‘ng, hayz ko‘rish butunlay to‘xtaydi. Bu har bir ayol uchun tabiiy o‘tish davri hisoblanadi. Ayol jinsiy hujayralari endi tuxumdonlarda hosil bo‘lmaydi, jinsiy gormonlarning miqdori kamayadi.

Bosqichlari:

• perimenopauza/premenopauza – menopauzadan 3-5 yil oldin boshlanadi;
• menopauza davri – 1 yil davomida hayz qon ketishlari kuzatilmaydi;
• postmenopauza – hayz 12 oy va undan ortiq vaqt davomida kuzatilmaydi.

Belgilari:

• issiqlik bosishi (prilivlar);
• uyqu buzilishlari;
• tunda haddan tashqari terlash;
• kayfiyatning tez-tez o‘zgarishi;
• vagina quruqligi yoki jinsiy aloqada noqulaylik;
• libidoning pasayishi.

Gormonal disbalans

Qalqonsimon bez bilan bog‘liq gormonal disbalans ham hayz kechikishiga olib kelishi mumkin. Qalqonsimon bez gormonlarni ortiqcha ishlab chiqarganda (gipertireoz) yoki uning faoliyati sustlashganda (gipotireoz) – bu holat reproduktiv tizimga ta’sir qiladi.

Shuningdek, laktatsion amenoreya mavjud – bu emizikli onalarda prolaktin gormonining yuqori darajasi tufayli hayzning vaqtincha yo‘qligi hisoblanadi.

Homiladorlik

Hayzning yo‘qligi – homiladorlikning asosiy belgilardan biridir. Odatda quyidagi simptomlar bilan kechadi:

• tez charchash;
• ko‘ngil aynishi;
• tez-tez siyish;
• ko‘krak sezgirligining oshishi.

Homiladorlikni tezda aniqlash uchun zamonaviy test-poloskalaridan foydalanish mumkin.

Testni to‘g‘ri o‘tkazish uchun:

• Ertalabki siydikning kichik hajmini yig‘ing (ertalabki siydikda XGCh gormoni eng yuqori konsentratsiyada bo‘ladi).
• Testni siydik namunasi ichiga botiring va bir necha daqiqa kuting. Nazorat poloskasi albatta paydo bo‘lishi kerak.
• Natijani baholang. Buni 5 daqiqadan kechiktirmasdan bajaring. Agar testda 2 poloska paydo bo‘lsa – bu homiladorlikni bildiradi, agar 1 bo‘lsa – yo‘qligini.

Agar test natijasi salbiy bo‘lsa, lekin siz homiladorlikdan shubhalansangiz, XGCh miqdorini aniqlash uchun qon tahlilidan o‘tish tavsiya etiladi. Shuningdek, homiladorlik mavjud yoki yo‘qligini ultratovush tekshiruvi orqali ham aniqlash mumkin.

Vazn o‘zgarishi va qat’iy dietalar

Hayz siklini tartibga solishda asosiy rolni estrogen gormoni o‘ynaydi.

Agar ayolda vazn keskin ortib ketsa, estrogen darajasi oshadi. Bu esa ovulyatsiya jarayoniga to‘sqinlik qiladi va hayz kechikadi.

Agar ayol qisqa muddatda vaznining 20 foizini yoki undan ko‘prog‘ini yo‘qotsa yoki yog‘siz va oqsilsiz qat’iy dieta tutsa, hayz sikli buzilishi mumkin.

Ko‘p ayollar noto‘g‘ri ravishda o‘ylashadi: «Men odatdagidek ovqatlana boshlasam, hayz siklim tiklanadi.» Biroq ko‘pincha reproduktiv tizimning to‘liq tiklanishi uchun bir necha oy talab etiladi. Shu sababli, vaznni nazorat qilish va sog‘lom ovqatlanish tamoyillariga rioya qilish juda muhim.

Dori vositalari va kontratseptiv preparatlar qabul qilish

Hayz siklining kechikishi yoki umuman yo‘qligi gormonal dorilar, masalan, kontratseptiv tabletkalar qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Agar ayol gormonal kontratseptiv vositalarni qabul qilsa, unda hayz ko‘rish kuzatilmaydi. Lekin hayzga o‘xshash ikkita turdagi qon ketish holati mavjud:

• Bekor qilish qon ketishi (qonli ajralmalar). Bu holat ayol vaqtincha tabletkalarni qabul qilishni to‘xtatganda yuzaga keladi. Yo‘riqnomaga ko‘ra, KOK (kombinatsiyalangan oral kontratseptivlar) qabulida vaqt-vaqti bilan tanaffuslar qilish tavsiya etiladi. Masalan, agar har uch oyda bir marta qisqa tanaffuslar qilinsa, yiliga 4 marta shunday ajralmalar kuzatiladi.
• O‘rtada yuzaga keladigan qon ketishlar. Bular gormonal kontratseptivlar endometriy tuzilishiga ta’sir qilganda sodir bo‘ladi. Bunday holat faqat organizm kontratseptiv vositaga moslashish jarayonida yuzaga keladi.

Hayz kechikishining yana bir sababi – dorilarning noto‘g‘ri yoki nazoratsiz qabul qilinishi natijasida dori yuklamasining ortib ketishidir. Shuningdek, kimyoterapiya kursidan o‘tish ham hayz sikliga ta’sir qilishi mumkin.

Jismoniy mashg‘ulotlar va sport bilan shug‘ullanish

Sport bilan shug‘ullanuvchi ayollarning 5-25 foizida jismoniy zo‘riqish tufayli amenoreya (hayzning yo‘qligi) kuzatiladi. Bu holat gipotalamusdagi gormonal sekretsiya buzilishi natijasida yuzaga keladi. Natijada estrogen gormonining ishlab chiqarilishi pasayadi.

Sport bilan bog‘liq uch muammo – osteoporoz, amenoreya va ovqatlanish muammolari – «sport triadasi» deb ataladi. U og‘ir mashg‘ulotlar, yetarli ovqatlanmaslik va energiya tanqisligi fonida rivojlanadi.

Vazn nazorati juda muhim bo‘lgan sportchilar xavf guruhiga kiradi:

• gimnastikachilar;
• figurali uchish bo‘yicha sportchilar;
• balerinalar;
• yengil atletika bilan shug‘ullanuvchi ayollar;
• jang san’ati bilan shug‘ullanuvchi sportchilar.

Kasalliklar
Reproduktiv yoshdagi ayollarda hayz kechikishining keng tarqalgan sababi – polikistoz tuxumdon sindromi  hisoblanadi. Ushbu patologiyada hayz sikli buziladi. SPKY bo‘lgan ayollarda erkak gormonlarining darajasi yuqori bo‘ladi. Bunday gormonal buzilish ayol jinsiy hujayralarining rivojlanishi va tuxumdonlardan chiqishini to‘sqinlik qiladi. Natijada tuxumdonlarda kistalar shakllanib, ularning to‘qimalarida to‘planadi.

Polikistoz tuxumdon sindromi va 2-tip diabet o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud. Diabet fonida ortiqcha vazn to‘planadi, bu esa estrogen gormonining ortiqcha ishlab chiqarilishiga sabab bo‘ladi. Ushbu yomon doirani faqat kunlik glyukoza darajasini nazorat qilish orqali buzish mumkin.

Hayz kechikishiga kichik tos a’zolarining yallig‘lanish kasalliklari ham sabab bo‘lishi mumkin. Bunday kasalliklar odatda jinsiy yo‘l bilan yuqadigan infeksiyalar tufayli rivojlanadi. Mikroorganizmlar dastlab qin devorlarini shikastlaydi, so‘ngra bachadon va fallop naylariga zarar yetkazadi.

Turmush tarzini o‘zgartirish

Stress darajasini imkon qadar kamaytirish va kun tartibini tuzish kerak, shunda organizm to‘liq tiklana oladi. Dam olish uchun yoga bilan shug‘ullanish, sayr qilish, meditatsiya amaliyotlarini bajarish tavsiya etiladi.
To‘liq tunda dam olish, me’yordagi jismoniy faollik va ratsional ovqatlanish ham muhimdir. Kaloriyalarning umumiy miqdori yoshga va harakat faolligiga mos kelishi lozim.

Kasalliklarni davolash

Turmush tarzini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish juda muhim, lekin bu barcha muammolarni hal qilmaydi.
Ba’zi kasalliklarda, masalan, SPKY (polikistoz tuxumdon sindromi), jinsiy yo‘l bilan yuqadigan kasalliklar (JYUK) va qalqonsimon bez kasalliklari dori terapiyasini talab qiladi. Ayrim hollarda jarrohlik aralashuvi ham zarur bo‘lishi mumkin.

Quyidagi holatlarda shifokorga borish lozim:

• Hayz vaqtida kelmagan va 2 haftadan ortiq vaqt o‘tgan bo‘lsa.
• Qonli ajralmalar yo‘qligi og‘riq bilan kechsa.
• Ajralmalar odatdagidan farqli rangda yoki yomon hidga ega bo‘lsa.
• Menopauza belgilarini sezayotgan bo‘lsangiz.
• Tana vazni keskin kamaygan yoki ortgan bo‘lsa.

Tashxislash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Anamnez yig‘ish (bemor shikoyatlari va hayot tarzi haqida ma’lumot to‘plash).
• Ginekologik ko‘rik va infeksiyalar uchun surtma olish.
• Kichik tos va qorin bo‘shlig‘i UTT (ultratovush tekshiruvi).
• Qon tahlillari, jumladan, gormonlar darajasini aniqlash.

Sikl buzilishining oldini olish uchun:

• Barqaror vaznni saqlash.
• Muvozanatli ovqatlanish tamoyillariga rioya qilish.
• Muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish (me’yoriy yuklamalar bilan).
• Gormonal muvozanatni nazorat qilish.
• Stress darajasini imkon qadar kamaytirish.
• Ginekologga muntazam tashrif buyurish.

Har doim ham hayz kechikishi jiddiy kasallik bilan bog‘liq bo‘lmaydi, lekin bu holat doimo e’tibor talab qiladi. Ba’zida hayz yo‘qligining sababi oddiy bo‘lishi mumkin, lekin ayrim holatlarda zudlik bilan davolashni talab qiladigan kasallik bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Agar sizda bezovta qiluvchi alomatlar paydo bo‘lsa, IMC klinikasidagi mutaxassislarga murojaat qilish kerak. Muntazam tekshiruvlar shifokor tomonidan sog‘liq monitoringini o‘tkazishga yordam beradi.

Hayz kechikishi vaqtida homiladorlik yuzaga kelishi mumkinmi?
Ha, agar homiladorlik rejalashtirilmagan bo‘lsa, kontratseptiv vositalarni qo‘llash muhim.

Stressdan keyin hayz siklini qanday tez tiklash mumkin?
Bu stress darajasiga bog‘liq. Hayz sikli o‘z-o‘zidan tiklanishi mumkin, lekin ayrim holatlarda mutaxassislar yordamisiz tiklanish qiyin bo‘lishi mumkin. Dam olish, atrof-muhitni o‘zgartirish, meditatsiya va yoga reabilitatsiya jarayonida yordam beradi.

Hayz siklini tartibga solish uchun qanday mahsulotlar foydali?
Barcha mahsulotlar foydalidir, muhim jihati oziq-ovqat tarkibida yog‘lar, oqsillar va uglevodlar muvozanatli bo‘lishi hamda kaloriya miqdori yetarli bo‘lishi kerak. Shuningdek, suv ichish rejimiga rioya qilish ham ahamiyatli.

Emotsional buzilishlar hayz kechikishiga sabab bo‘ladimi?
Ha, stress va hissiy holat hayz sikliga sezilarli ta’sir qilishi mumkin, shuning uchun stressni minimal darajaga tushirishga harakat qilish lozim.